Emine Uçak Erdoğan – İstanbul’a muhafazakâr olmak

Adnan Menderes ve İstanbul denildiğinde hepimizin aklına ilk olarak Vatan Caddesi gelir. Bugün artık sıradan bir cadde işlevi görse de uzun yıllar Menderes’in şehircilik konusundaki öngörüsünün tezahürü olarak anıldı Vatan Caddesi…

Hikâyeyi bilirsiniz yapıldığı dönemde genişliği sebebiyle “Uçak mı indireceksiniz?” şeklinde müstehzi sorulara muhatap olmuş ama İstanbul büyüdükçe ne kadar öngörülü bir proje olduğu fark edilmişti. Yıllarca meseleye uzun yollar, büyük caddeler, geniş sahil yolları olarak baktık; bu imar operasyonlarında İstanbul’un tarihi yapısında nelerin kaybedildiğini hiç önemsemedik.

Menderes dönemindeki imar operasyonları, İstanbul’u kuşkusuz büyüten ve geliştiren projelerdir. Ama büyüklükle birlikte İstanbul’un özellikle tarihî anlamda bir kaybediş yaşadığı da gerçek. Mimar Burak Boysan, babası Aydın Boysan ile birlikte kaleme aldığı “İki Nesil Bir Şehir” kitabında, sadece Aksaray Meydanı’nın yakın çevresi açılırken cami, medrese, çeşme ve hamam gibi 29 tarihî eserin yok edildiğini belirtiyor. Bu sayıya konak gibi sivil mimarî eserlerle, havra ve kilise gibi gayrimüslimlere ait tarihî binaların dâhil olmadığını da ekleyerek. Yine Prof. Dr. Semavi Eyice, Menderes dönemi imar hareketlerini değerlendirirken Atatürk Bulvarı’na kurban giden Baba Hasan Alemi ve Oruç Gazi Camii’nin de keyfî yıkıldığı notunu düşer.

Kitaptan o dönemle ilgili iki anekdot daha hatırlatarak; günümüzü niye o günlerden yorumlamaya çalıştığıma geleyim. İlki şu: Adnan Menderes, 1957 seçimleri öncesi Doğu Karadeniz’de yaptığı seçim konuşmalarında çay veya fındık fiyatından çok İstanbul’un imarını anlatır. İkincisi ise, Menderes’in İstanbul’un imarını bir anlamda ‘takıntı’ haline getirdiğinin resmi: Bağdat dış gezisi sırasında gece yarısı arayıp, “Düşündüm de, Mısır Çarşısı karşısındaki binayı yıkmaya karar verdim, hemen istimlâk muamelelerine başlayın.” diyebiliyormuş.

Bu durum size tanıdık geldi mi? Başbakan Recep Tayyip Erdoğan da geçtiğimiz seçimlerde Diyarbakır başta olmak üzere birçok başka ilde İstanbul için hazırladığı planları anlatıyordu. Bu dönemde Marmaray gibi önemli projeler yapıldığını göz ardı etmiyorum lakin adım başı bir AVM inşaatının olduğu İstanbul’un 50’li yıllardan sonra ikinci kez bir şantiyeye döndüğü de ortada. Kanal İstanbul, Taksim Planı ve Çamlıca’ya cami… Bu dönemin İstanbul’la ilgili üç büyük projesi. İstanbul’un üçüne de aslında acil bir ihtiyacı yok; ve üçü olmadan da zaten yeterince önemli bir şehir. Başbakan Kanal İstanbul’u ilk duyururken, “Biz de ülkemiz için hayaller kurduk. Her bireyin özgür yaşayabildiği bir ülke hayali kurduk. Paylaşmanın ve dayanışmanın hayalini kurduk.” dese de; demokrasilere yakışmayacak bir şekilde ‘tepeden’ karar verilen ve kamuoyunun ‘tartışmak’ lüksünün bile olmadığı projeler. Çamlıca anıt camisinin konuşulduğu bugünlerde sesinizi olumsuz olarak çıkarmanızın ‘cami karşıtlığı’na indirgenmesi an meselesi.

TARİH’E İZ BIRAKMAK DERKEN…

Tekrarlamak gerekirse bu üç projenin ortak noktası; iktidar ve ego üzerine bina edilmeleri. Üsküdar Belediye Başkanı Mustafa Kara, Başbakan’ın kendi dönemiyle ilgili tarihe iz bırakmak düşüncesiyle Çamlıca’ya alışveriş merkezleri, televizyon antenleri ve yeşil alanların olduğu büyük bir cami yaptırmak istediğini belirtiyor. Başbakan’ın dilinde ise; İstanbul’u cazibe merkezi, dünyaca ünlü bir şehir yapmak gibi istekler var. Tarihe iz bırakmak ile kendi döneminin izini bırakmak arasında ince bir çizgi var. İstanbul bu haliyle, yani tarihi yarımadası, boğazı, su kaynakları, bitkileri, zamana direnen korularıyla gökdelenlerden gölgelenmemiş tarihi siluetiyle korunabilirse; 2B uygulamalarıyla yapılaşmaya ve haksız rantlara açılmasa tam anlamıyla ‘tarihsel’ bir iz bırakılmış olacak. Ama amaç tarihe iz bırakmak yerine kendi döneminin izini tarihe not düşmek ise; bahsettiğimiz üç proje -İstanbul’a ve İstanbullulara rağmen yapılıyor olduklarını düşünürsek- tam da ‘zamanın ruhu’na uygun düşecek projeler. Çünkü bu dönemle ilgili yarının hafızasına kalacak olan büyük ihtimalle “şantiye İstanbul” olacak.

Bugün halen medeniyetimizin timsali olarak gördüğümüz ve ancak başarısız kopyalarını yaptığımız Mimar Sinan döneminin hâkim kodlarında, bu zamanın ruhunun tersine, gerçek bir paylaşım ve muhatap alma eğilimi vardı. Meşhur hikâyeyi hatırlayalım: Süleymaniye’nin yapımı sırasında birçocuğun minarenin eğri olduğuyla ilgili söylentilerini işiten Mimar Sinan halat yardımıyla çocuğun ‘tamam düzeldi’ demesine kadar minareyi çektirir. Soranlara ise cevabı nettir: “Ben bilmez miyim minarede eğrilik olmadığını, ama çocuğun kafasındaki ‘minare eğri’ intibaını da öyle bırakamazdım. Bu yönteme başvurdum ki çocuğun kafasındaki ‘eğri’ kanaati silinsin. Yoksa her yerde çocuk aklıyla minarenin eğri olduğunu söyler, sonra gerçekten eğri olduğu şeklinde bir inanç yayılırdı.” Çamlıca’ya yapılacak cami için görevlendirilen mimarın içinde “en büyük, en yüksek, en iddialı” kelimelerinin sık sık geçtiği röportajını okuyunca Cemal Süreya’nın, “bütün mimarlar yüksek, mühendisler de / bir sen kaldın alçak mimar ey Sinan usta!” dizelerini hatırlamamak mümkün değil.