Mehmet Asutay: “İslami finans kurumları, kapitalizme hizmet eden bir yapı haline geldiler”
Ü. SERDAR SARIOĞLU
Bilim ve Sanat Vakfı Küresel Araştırmalar Merkezi (KAM)’nin 25 Eylül 2010 tarihinde saat 11:00’de düzenlediği “İktisat Konuşmaları”nın ikinci konuğu Durham Üniversitesi School of Government and International Affairs öğretim üyelerinden Dr. Mehmet Asutay idi. İslâm ekonomisi, bankacılık ve finans; Ortadoğu ve İslâm ülkelerinde ekonomi; ekonomi politik ve ekonomik kalkınma konularında uzman Asutay, konuşmasına Durham Üniversitesi bünyesinde kurulan ve İslâmî bankacılık, İslâmî finans kurumları ve İslâmî ekonomik kalkınma konularında akademik çalışmaların yapıldığı “Islamic Finance” programı hakkından bilgiler vererek başladı.
Asutay konuya tarihî bir arkaplan değerlendirmesiyle giriş yaptı. İslâmî bankacılığın 1960’lı yılların sonlarından günümüze kadarki süreçte geçirdiği değişimi; hedef olarak belirlenen “alan”, bankacılık “metot”u/yaklaşımı ve güdülen “amaç”ların farklılığına göre üç başlık altında topladı ve bu üç başlığı da üç ayrı dönemde tarif etti. Buna göre ilk evre olan 1960-1980 döneminde, alan daha çok ticarî finans alanı ve yapılan iş de ticarî bankacılıktı. 1980-2000 döneminde, bu alan genişleyerek içine sigortacılık (tekaful) ve finansal kiralama (leasing) gibi sektörel yaklaşımlar da girdi. 2000-2010 döneminde ise İslâmî fon alım-satımı ve varlık yönetimi (assets management) uygulanmaya başlandı.
Günümüze gelince, İslâmî bankalar ve İslâmî fon faaliyetleri sadece nüfusunun çoğunluğu Müslüman olan ülkelerde görülmüyor, Fransa’da bile anayasal düzlemde tartışılıyor. İslâmî finans kurumlarının sayısı son on yılda arttı ve bugün 200’e ulaştı. Öte yandan 2008’de patlak veren küresel finansal kriz İslâmî finans kurumlarını da olumsuz etkiledi; 2009’da kurulan 29 yeni kurumdan 27’si iflas etti.
“Kalkınma bağlamında nasıl bir İslâmî finans oluşturulmalı?” sorusuna cevap arayan Asutay’a göre, “İslâm ekonomik sistemi, kendisini günümüzde daha çok neo-klasik iktisadın alanından tanımlamaya çalışıyor. Tamamen konvansiyonel piyasaların denetiminde bir bankacılık yapıyor. İslâmî finans alternatif bir sistem ortaya koymalı. İslâmî bankalar topluma hizmet eden bankalar olmalı ve sosyal sorumluluk bağlamında hareket etmeli. Tabii ekonomik sistemi kurabilmek siyasî güç ile bağlantılı. Bu anlamda hâlihazırdaki durum tam mânâsıyla ve kolayca eleştirilemeyebilir. Ancak İslâmî finans kurumları, üretken varlıklara dayalı bir yapı olmaktan ve kapitalizme ahlâkî temel kazandırabilecek bir işlev görmekten ziyade kapitalizme hizmet eden bir yapı haline geldiler.”
Yani asıl İslâmî olana, asıl İslâm ekonomisi ne ise ona dönülmesi ve onun uygulanması gerektiğine dikkat çeken Asutay, İslâmî bankaların birtakım şeklî uygulamalar yerine insanlar için sonuç alıcı faaliyetlerde bulunmaları gerektiğini belirtti. İslâmî finans kurumlarının sosyal hassasiyet anlamında konvansiyonel finans kurumlarına nazaran daha geride kalmalarını eleştirerek önemli bir noktaya işaret etti: “‘Fıkıh temelli finans’ ve ‘İslâm’a dayalı finans’ ayrımı son yaşanan finansal krizin akabinde ortaya çıktı. Fıkha, sadece İslâmî sözleşmelere dayalı bir ekonomik model yerine -ki bunun için kolayca fetva alınabiliyor- uygulanması gereken sistem, topluma faydaya dayanmalı.” Asutay fıkıh temelli İslâmî finansı da tartışmaya açtı. Sadece şeklî/fıkhî olarak ne kadar İslâmî olduğu ile ilgilenen bir İslâm ekonomisi yerine daha ahlâkî bir ekonomik sisteme geçilmesi gerektiği, çünkü ilk modelin aslında yanıltıcı ve sonuç alınabilirliği pek mümkün olmayan bir mahiyet arzettiği üzerinde durdu.
Asutay’ın “bilginin İslâmîleştirilmesi”ne dair değerlendirmesi ve homo-economicus ile homo-Islamicus karşılaştırması dikkat çekiciydi. Asutay’a göre, “Kendi ontolojimiz üzerinde ve kendi epistemolojimizi kullanarak bir sistem oluşturmak yerine, bilgi geliştirmeksizin sadece fıkhî bir uygulama ile Batı medeniyetinin unsurlarını kopyaladık. Bu durum ‘bilginin İslâmîleştirilmesi’ akımının etkisi altında bir sistem kurulması sonucunu doğurdu. Yani ‘kestirme’den bir İslâmîleştirme yapıldı. Sorunun sistemsel-kalkınma bağlamında aksayan ve sonuç alamayan bir yapıda olmasının nedeni işte bu.”
Bu eleştirel bakış açısının gerektirdiği bir yapısal değişiklik öneren Asutay, neo-klasik iktisadın temel varsayımı olan “insanın kendi rasyonel çıkarları peşinden koşan bir varlık olduğu”nu tarif eden homo-economicus tabirinden hareketle, homo-Islamicus’un da aslında uygulamada pek farklı olmadığına, sonuç açısından aynı gibi durduklarına ve esas sorunun homo-Islamicus’un mahiyetinde olduğuna değindi.
Asutay kurmaya çalıştığı “İslâmî Kalkınma Modeli”nin prensiplerini yedi başlık altında topladı: tevhit, adalet, bireysel özgürlük, farz, rubûbiyet, tezkiye ve ihsan. Gazzâlî ve İbn Haldûn’dan bahseden Asutay, kalkınmanın mutlaka sosyal adaletin temini ile mümkün olabileceğini savundu. İslâmî kalkınma konseptini, merkezinde tevhit anlayışı olup sırasıyla fıkıh, adalet, iman, tezkiye, takva ve sonunda ihsana ulaşılan dairesel bir şema ile açıkladı.
Sonuç olarak Asutay, “Islamic Moral Economy”nin sağlanabilmesi için “Knowing/Bilmek”-“Doing/Yapmak” – “Being/Olmak” olarak tanımladığı bir sistematiğin kurulmasını öngörüyor. “Finans etmek” ile “finansal olmak” arasındaki farka işaret eden Asutay, kapitalist sistemin finansal olduğunu ancak İslâmî modelin insanları finanse etmesi gerektiğini; finanse etmek noktasında yardımcı temel öğenin ise İslâmî bankalar-finans kurumları olduğunu ve nihayet sistemsel anlamda ciddi bir yeniden yapılanma sürecine girilmesi gerektiğini ifade ederek sunumunu tamamladı.
Mehmet Asutay kimdir?
Dr. Mehmet Asutay, İstanbul Üniversitesi Maliye Bölümü’nde lisans ve yüksek lisansını bitirdikten sonra, University of York (İngiltere)’da postgraduate diplomasını “Economic and Social Policy Analysis” üzerine aldı. Ayrıca University of Leicester (İngiltere)’de Politik Ekonomi bölümünde “Searching for Economic and Political Nexus: Political Business Cycles and the Impact of Politics on the Macroeconomy in Turkey” başlıklı tezi ile doktora derecesini aldı.
Şu anda Durham Üniversitesi School of Government and International Affairs bölümünde İslam ekonomisi, bankacılık ve finans; Ortadoğu ve İslam ülkelerinde ekonomi; ekonomi politik ve ekonomik gelişim konularında dersler vermekte. Asutay ayrıca Durham İslami Finans Programı’nın koordinatör yardımcılığını ve İslami Finans master programının ve Durham İslami Finans Yaz Okulu’nun içerik koordinatörlüğü yürütmekte.
Review of Islamic Economics dergisinde editörlük, American Journal of Islamic Social Sciences dergisinde yardımcı editörlük görevini yürütmekte ve Borneo Journal of Business and Economics de dâhil olmak üzere çeşitli akademik dergilerin yayın kurulunda yer almakta.
Asutay’ın İslam ahlak ekonomisi, İslami bankacılık ve finans, Ortadoğu ekonomileri ve Türkiye’nin ekonomi politiği konulu makaleleri çeşitli dergilerde yayımlandı. Ekonomi ve siyaset ilişkisi ve bu ilişkinin Türkiye’deki kronik ekonomik istikrarsızlık üzerindeki etkisi hakkında yazdığı Economics and Politics in Turkey başlıklı kitabı 2011’de Routledge tarafından yayımlanmıştır.
Kaynak: http://www.bisav.org.tr/merkez.aspx?module=yuvarlakmasaayrinti&dizi=1&altturid=28&menuID=9_6_28&merkezid=6&yuvarlakmasaid=484
