Kuran Atölyesinden Notlar: Şeytan Sorunu – Cemre Hilal Yıldırım

Emeğin karşılığını ve adaletin tesisini mücadelede temel noktalar olarak işaret eden Emek ve Adalet Platformu üyeleri ve çevresinden insanlarla, Kuran’la günlük hikayemizde nasıl ilişkilendiğimizi kavramaya yönelik bir çalışma yürütüyoruz. Politik yahut günlük karşılaşmalarımızda proaktif bir kaynak olarak Kuran’ı nasıl kavrayabileceğimizi birlikte okuyarak istişare etmeye çalışıyoruz. Bu çalışmalardan bizlere kalan önemli notları site için derledik. İlgilerinize sunuyoruz.

Cemre Hilal Yıldırım

Bu yazının konusu, arkadaşımla sohbet ederken bizden önceki nesillerin dini pratik hayatında şeytanın bir yeri varken bizim hayatımızdan çıkıp gitmiş olmasını fark etmemizle başladı. Şeytana ne olmuştu? Bu soruya EAP Kuran çalışmamızda bir yanıt geliştirmeye çalıştık.

Annelerimiz, ninelerimiz, dedelerimiz ve ondan da önceki nesillerin dilinde hep bir şeytan vardır. Zihnine kötü bir düşünce geldiğinde ‘’şeytan düşündürttü’’, namazda bir sure unutulduğunda “şeytan unutturdu’’, yapılan uygunsuz davranışı açıklamak için “şeytan dürttü’’ denir. Oysa bizlerin ahlaksız düşünce ve davranışları, kötülüğün kaynağını açıklamak için psikanalizden krimonolojiye, antropolojiden sosyolojiye kadar bir hayli kuramımız var. Modernleşmeyle birlikte her şeyin rasyonel bir açıklama ile sekülerleştiği dünyada şeytan da sekülerleşmiştir. Bizim sorumuz ise burada başlamaktadır: Bugün şeytanın yerini başka açıklamalarla doldurabiliyor oluşumuz antropolojikleştirilmiş şeytanın ötesinde bir şeytanın var olmadığına mı işaret eder? İslam’da şeytan tarihsellikten ayrı nerede konumlandırılmıştır?  

Şeytan kelimesi, Arapça ş-t-n (شَطَنَ) fiilinden türemiştir. Ş-t-n fiili, uzaklaşmak manasına gelen bir fiildir. Şeytan Kuran’da özel anlamda İblis için kullanılırken (الشيطان); genel anlamda cin ve insanlardan her ferdi kapsayabilecek şekilde kullanılmaktadır (شيطاناً). İblis çok ibadet etme neticesinde melekler arasına giren bir cindir ve İblis isyan etmesi sonucu şeytan olmuştur. Hayatlarımızda şeytanilik ifadesini -ki bu ikinci anlamda şeytana denk düşüyor- kullanırken, İblis’e mukabil bir kişilik olarak şeytandan pek bahsetmeyiz. Dışsallaştırılmış şeytan bizim zihinlerimizde karşılığını bulamazken, sıfat olarak şeytana yer vardır. Bu noktada İslam düşüncesindeki nefs-i emmare ve şeytanın farkına dikkat çekmekte fayda vardır. Nefs-i emmare insanın doğadan kopmamış, sürekli sınırsızca arzulayan kısmını temsil eder. Yani, düşünce tarihimizde dışsal olmayan, içselleştirilmiş kötülük potansiyelini karşılayan bir kavram zaten bulabilmekteyiz. Bu yüzden şeytanın içteki kötülüğe indirgenemeyeceğini düşünüyorum. Bizden önceki nesillerden farklı olarak insanın kendi kötülüğü ile daha sert hesaplaşabiliyor oluşumuz gerekçesi şeytanın dışsal niteliğinin yok sayılması için yeterli değildir. Elbette burada davranışların sorumluluğunun bir başka varlığa atfedilmesi söz edilmemektedir. Şunu belirtmekte fayda vardır ki burada yapılan kötü davranışın failinin insan olup olmaması sorunsallaştırılmamıştır. Kuran’dan hareketle şeytanın vesvese vermek, kandırmak, süslü göstermek gibi bir eylem alanı bulunduğu görülmektedir; şeytanın bir davranışı etken şekilde kontrol edebilme gücü yoktur.

İlk günah, Cennet’ten düşüş kıssasına (Araf 7/11-22) bakarsak bu kıssada Adem ve Havva’nın  yasak ağaçtan yerken İblis tarafından kandırıldığını anlatılır. Allah bu kıssayı yalnızca kendi nefsi ile yasağı çiğnemek arzusundaki insanı anlatabilecekken kötülük fikrinin kendisinden çıktığı dışsal bir şeytana yer vermiştir. İçimizde arzularımızdan gelen kötülük işleme potansiyelinin yanı sıra bu arzunun kötücül tarafından haberdar eden Şeytan’dır. Kötülüğün kaynağını atfedebileceğimiz varlığın insanın içinden olmaması Allah’ın kullarına  merhameti olarak yorumlanabilir. Kötülüğün vesvesesinin faili olarak şeytan, tevbe için alan açılmasına imkan sağlar: kötülük bize içkin değildir ve terk edilebilir. Kötülüğe yabancılaşılmayan aksi söylemde insan ya tamamıyla kötülüğün kaynağı olan kendisinden nefret eder ya da kendi lehine bir iç kargaşa yerine kötülük kabullenip, meşrulaştırılır: her hâlükârda insan kötülüğün içerisine gömülmüştür. Kötülüğün başkalığı kaybedildiğinde Müslüman olmak mücadelesi bir iç savaşın ötesine geçememiş olur.

İlk günah kıssasının hikmetini de göz önünde bulundurarak esasında insanla birlikte ortaya çıkan şeytanın kötülüğün varlığının kaynağı olduğunu söyleyebiliriz. Kötülük, insanla birlikte teşekkül etmiş olan fakat insandan olmayandır/insana içkin olmayandır. İnsanların her birinin gelip geçiciliğiyle birlikte kötülük öteki bir sabit olarak dünyanın sonuna kadar var olacaktır. Şeytanın dışsallığı insanla kötülük arasına bir mesafe koymakta ve bu mesafe bize Müslüman olarak dünyada kötülük ile mücadele edecek imkanı sunmaktadır.


*Öne çıkan görsel: “İblis, tüm kötü ruhların efendisi”, Mehmed ibn Emir Hasan el-Su’ûdî, Matâli ‘al-Su’âda wa Yanâbi’ al-Siyâda, 1582, BnF, El Yazmaları Bölümü, Türkçe ek 242, f. 89

4 Responses

  1. bedri dedi ki:

    yazıyı çok beğendim, Cemre Hanım’ın eline sağlık. Yazıyı yazdıran soru harkulade mühim. Bize unuttuğumuz ve farkında olmadan unutmak istediğimiz bir kavramı, olguyu hatırlatıyor. Şeytanın ortadan kaybolması ile modern zamanların toplumlardan uzaklaştırdığı metafizik arzuyu bir arada düşünmek yerinde olur sanırım. Ruhsuzlaşan ve hayatı dönüştürmeye dair muharriğini, müşevviğini kaybeden bir anlatılar dünyasın içinde saplanıp kaldık sanırım, yazı bu durumu az çok gösteren bir metin olmuş. Karikatürleştirilen bir kötülük figürü olarak “şeytan” yorumundansa, insanları güzele dair bir takım gayretler için hareketlendiren bir “şeytan” temsili bu çağın ihtiyaç duyduğu şeylerden biri olabilir.

    • homo-Qoranicus dedi ki:

      seytanı dahı sekulerlestirmişiz yeni dunya duzeninin mimarlarından olmak arzusunun verdigi hırsla..;)

  2. kafkadanuçan dedi ki:

    şeytan dedikleri şey aslında kendi günahlarını yükledikleri Şeydir.

  3. Kayhan Tanrıverir dedi ki:

    Cemre Hilal Yıldırım’ın yazısını çok beğendim, ben de farklı bir açıdan konuya katkı sunmak istedim. Şeytanın günlük hayatımıza nasıl sevimli sokulduğunu göstermeye çalışmak istedim.
    Şeytan teknolojinin de katkılarıyla, hayatımıza öylesine girdi ki, gerçekten bize, dini pratik hayatımızda bile kendisini ustalıkla unutturmayı başardı. Özellikle, teknoloji sayesinde şeytanı sevimli gösterecek, her türlü materyal (film, şarkı, dizi, çizgi film, içki markası vs.) biz farketmesek bile kasıtlı bir şekilde hayatımıza sokuldu.
    Mesela, bu pandemi günlerinde çok seyredilen Netflix dizilerinden birisi Lucifer. Lucifer, latincede ışık anlamına gelen lux ve getirmek anlamına gelen ferre kelimelerinin birleşiminden oluşmuş ve şeytana saygınlık giydirilen bir isim haline dönüştürülmüştür.
    Şeytan bu kadar cazip ve sevimli gösterilebilir mi?
    Dizide Lucifer, uzun boyu, kaslı vücudu ile herkesi kendine hayran bırakır. Asla yalan söylememesiyle bilinir ve şeytan olduğunu bile dile getirmekten hiç çekinmez. Alaycı bir tavrı olan Lucifer yorum ve görüşleri ile çevresindekileri şaşırtmayı başarır. Takım giyen kibar bir beyefendidir. Kadınları etkileyecek ses tonu ve telaffuzla konuşur, yardımseverdir, hakedene acımasızdır, piyano çalar, şarkı söyler. Aynı zamanda oldukça komiktir ve melek olması sebebiyle çeşitli süper güçlere sahiptir. Dizide her türlü illüzyon vardır. Bölümlere ince ve güzel espiriler konmuş, harika göndermeler yapılmıştır. Oyunculuk kalitesi de övgüye layıktır. Dizinin müzikleri özenle seçilmiştir. Bir David Bowie şarkısı. Dahası dizinin seyredilmesi için her türlü maddi olanak çekinilmeden kullanılmıştır.
    Lucifer, resim sanatının da her daim vazgeçilmez tasvirlerinden olmuştur. Ssanatçılar, lucifer’ı sadece kötülüğün somutlaşmış hali olarak değil, aynı zamanda kötülükteki insan unsurunun somutlaşmış hali olarak göstermişlerdir.( franz von stuck, lucifer, 1890, alexandre cabanel, the fallen angel, 1847 ).
    Shakespeare dante’nin ilahi komedya’sında lucifer’a şöyle söyletir;
    “tanrı’yı gerçekten tanısaydın dante, sen de isyan ederdin.”
    Kriptografide, IBM’in Lucifer isimli bir algoritması bile var. Hatta, bilgisayar sistemlerinde arka planda çalışan programlara deamon (şeytan) ismi verilmiştir.
    Hatta, şeytan için şarkılar bestelenmiş, müzik grupları bile kurulmuştur. En ilginci ise, şeytan ile ilgili Alan Parsons project’in trt icin yaptigi enstrümantal bir parçadır, parçanın adı Lucifer. Bu parça, 1979 tarihli “eve” adlı albümündendir. Yıllarca trt’de dia müziği, açık öğretim programları, sabah programları, haber programların da fon müziği olarak kullanılmıştır.
    Şeytan üzerine o kadar çok güzellemeler yapılmıştır ki, okuduğumuzda gözlerimize inanamıyoruz. Bunlardan biri olan power symphony’nin , lightbringer albümündeki şarkının sözleri dudak uçuklatacak cinstendir. Bilinenin aksine, şeytan hayatın içine kasıtlı olarak, şeytanın güdümündeki eller tarafından gömdürülmüştür. Gençler, farkında olsun, olmasın, bu şarkıları dinliyor. Mesela şarkının sözlerinden aşağıdaki kısım inanılmaz;
    do you know me by my name (by my name)
    lucifer your angel (of sin)
    you have made me who i am (who i am)
    i am the light bringer (your dearest angel of sin)
    do you know me by my name
    lucifer that brings the light
    Türkçesi;
    beni ismimle tanıyor musun (ismimle)
    Lucifer senin meleğin
    beni olduğum kişi yaptın (ben kimim)
    Ben ışık getirenim (en sevgili günah meleğin)
    beni ismimle tanıyor musun
    ışığı getiren lucifer

    Peki, bütün bu kuşatmalara rağmen kendimizi şeytandan nasıl koruruz. Benim aklıma çözüm olarak Kuran’ın şeytan hakkındaki ayetlerini her azaman aklımızda tutmak, unutmamak olduğu geliyor.
    “Şeytan size düşmandır; onu düşman bilin. O, taraftarlarını sadece alevli bir ateşin arkadaşı olmaya çağırır.” Fatır suresi 6. Ayet.

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir